Ο Σπύρος Κουρκουνάκης για τα ψευδώνυμα των στιχουργών στο ελληνικό τραγούδι

Ο τίτλος του κειμένου σήμερα τα λέει όλα μόνος του: το θέμα μας είναι καθαρά ιστορικό, δηλαδή το ποια ψευδώνυμα και, όπου αυτό είναι γνωστό, για ποιους λόγους χρησιμοποιήθηκαν από τους στιχουργούς στο ελληνικό τραγούδι. Δεν είμαι όμως καθόλου σίγουρος ότι αυτό που λέει ο τίτλος ανταποκρίνεται στο ίδιο το κείμενο. Τα περισσότερα από τα στοιχεία του θέματος δεν είναι επαρκώς τεκμηριωμένα, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν πολλά σχετικά στοιχεία στην ούτως ή άλλως περιορισμένη  βιβλιογραφία που υπάρχει γύρω από το ελληνικό τραγούδι. Επίσης υπάρχει ένα μεγάλο κενό που αφορά το ελαφρό τραγούδι, για το οποίο οι γνώσεις μου είναι πολύ περιορισμένες. Θα προσπαθήσω πάντως να αναφέρω εξαντλητικά τις περιπτώσεις που γνωρίζω, ακολουθώντας, ως συνήθως και στα πλαίσια του δυνατού, χρονολογική σειρά.

Για την προπολεμική εποχή και όσον αφορά το ρεμπέτικο τραγούδι, άντλησα στοιχεία από κάποιους από τους δίσκους του ‘‘Αρχείου Ελληνικής Δισκογραφίας’’, το οποίο επιμελήθηκε ο Παναγιώτης Κουνάδης. Ο Μάρκος Βαμβακάρης χρησιμοποίησε ψευδώνυμα κυρίως την πρώτη περίοδο της δισκογραφίας του, για να μη γνωρίζει η πρώτη του γυναίκα, με την οποία είχε χωρίσει επεισοδιακά, όλα του τα τραγούδια και προβάλλει οικονομικές απαιτήσεις. Το πιο συνηθισμένο του ψευδώνυμο ήταν Α.Ρόκος, που ήταν το επώνυμο του παππού του απ’ τον πατέρα του. Εδώ εμφανίζεται και ο Μίνως Μάτσας, της γνωστής δισκογραφικής δυναστείας, ο οποίος εκτός από το κανονικό του όνομα χρησιμοποίησε και το Τσάμας, αναγραμματισμό δηλαδή, για άγνωστους λόγους. Επίσης συναντάμε το όνομα Β.Ταμβάκης, ψευδώνυμο του πασίγνωστου με το παρατσούκλι ‘‘Τσάντας’’ στιχουργού Χαράλαμπου Βασιλειάδη, το οποίο λέγεται ότι ήταν το πατρικό επώνυμο της γυναίκας του. Την ίδια μέθοδο, το πατρικό της γυναίκας του (Παγκαλάκη), χρησιμοποιεί σε κάποια τραγούδια του και ο στιχουργός Γιώργος Φωτίδας. Δεν γνωρίζω τους λόγους για τους οποίους χρησιμοποιούνταν από αυτούς τους ανθρώπους ψευδώνυμα. Εδώ θα ήθελα να επισημάνω (εκτός κυρίου θέματός μου) ότι την εποχή εκείνη οι συνθέτες δώριζαν τραγούδια στους τραγουδιστές, οι οποίοι τα κυκλοφορούσαν στο όνομά τους και εισέπραταν τα σχετικά ποσοστά, οπότε υπάρχουν και πολλές περιπτώσεις που δεν είναι δυνατόν να ξεκαθαριστούν πια.

     

Στη δεκαετία του ’60 το φαινόμενο παρουσιάζεται πολύ πιο συχνά. Εάν δεν κάνω λάθος, πρώτος διδάξας είναι ο Νίκος Γκάτσος, ο οποίος, μάλλον για λόγους που έχουν σχέση με τις υποχρεώσεις του σε άλλη εταιρεία, υπογράφει τα πασίγνωστα τραγούδια με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη ‘‘Μυρτιά’’ ως Β.Καρδής και ‘‘Είχα φυτέψει μια καρδιά’’ ως Ν.Γεωργίου. Η αλήθεια αποκαταστάθηκε σε νεότερες εκδόσεις των τραγουδιών αυτών. Το αποκλειστικό συμβόλαιο με κάποια δισκογραφική εταιρεία ήταν ο πιο συνηθισμένος λόγος για τη χρησιμοποίηση ψευδωνύμου εκείνη την εποχή. Όμως ο Μέντης Μποσταντζόγλου χρησιμοποίησε και στα λίγα τραγούδια που έγραψε με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Γιάννη Μαρκόπουλο την συγκοπή του επωνύμου του, Μποστ, την οποία χρησιμοποιούσε σε όλες τις καλλιτεχνικές του δραστηριότητες. Προς το τέλος της δεκαετίας συναντάμε τον Μάνο Ελευθερίου να καταγράφεται στα ‘‘Τραγούδια του Αγώνα’’ του Μίκη Θεοδωράκη ως Ε.Ε. Τούτο προφανώς συνέβη επειδή ο δίσκος κυκλοφόρησε στο εξωτερικό και ο Ελευθερίου παρέμεινε εντός Ελλάδος επί χούντας, και έχει άμεση σχέση με το περιεχόμενο των στίχων, που μιλούν για βασανιστήρια, εξορίες και άλλα παρεμφερή θέματα. Για τον ίδιο μάλλον λόγο στην ‘‘Κατάσταση πολιορκίας’’ του ίδιου συνθέτη η Ρένα Χατζηδάκη καταγράφεται ως Μαρίνα. Και σ’ αυτές τις περιπτώσεις η αλήθεια αποκαταστάθηκε σε νεότερες εκδόσεις.

     

Στο λεγόμενο ‘‘Νέο Κύμα’’ συναντάμε δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Ο Γιώργος Παπαστεφάνου υπογράφει και κάποια τραγούδια ως Γιώργος Στεφάνου. Δεν γνωρίζω εάν αυτό γινόταν εκ παραλλήλου ή μόνο στα πρώτα του τραγούδια. Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος στα πρώτα τραγούδια του - με τον Γιάννη Σπανό κυρίως, αλλά και κάποιους άλλους συνθέτες - χρησιμοποιεί το πραγματικό του όνομα, όταν όμως λίγα χρόνια αργότερα συνεργάζεται με τον Γιάννη Μαρκόπουλο χρησιμοποιεί αποκλειστικά το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Κ.Χ.Μύρης, το οποίο χρησιμοποιεί και στις μεταφράσεις του των έργων των μεγάλων τραγικών και άλλες του εργασίες. Επίσης, αν δεν έχω λάθος πληροφόρηση, εμφανίζεται με το όνομα της κόρης του Εύας και το επώνυμο Κυριαζή στον ‘‘Μορμόλη’’ που ανέβασε η Ξένια Καλογεροπούλου με μουσική επίσης του Γιάννη Σπανού.

     

Γύρω στο 1970 συναντάμε πολλές περιπτώσεις διαφορετικές μεταξύ τους ως προς τους λόγους και τα κίνητρα χρήσης των ψευδωνύμων. Επειδή δεν κατάφερα να τις ομαδοποιήσω με κάποιον τρόπο, τις αναφέρω χωρίς κάποια σειρά, πλην κάποιας προσπάθειας να υπάρχει χρονολογική διαδοχή. Ο Πυθαγόρας χρησιμοποιεί εξ αρχής μόνο το βαφτιστικό του, παραλείποντας το επώνυμό του, που ήταν Παπασταματίου.

Ο Απόστολος Καλδάρας, σε ελάχιστα πάντως τραγούδια και για άγνωστους σε μένα λόγους, εμφανίζεται με το όνομα της γυναίκας του Ε.Μαράβα ή Λούλας Αποστόλου. Εδώ εικάζω ότι οι στίχοι ανήκαν στον ίδιο. Είναι γνωστό από προφορικές μαρτυρίες ότι τους στίχους στο τραγούδι ‘‘Μέσα στο παλιό μου σπίτι’’ του Δήμου Μούτση έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις, οι οποίοι περιέργως αποδίδονται στον -τραγουδιστή- Γιάννη Πουλόπουλο, ενώ το τραγούδησε σε πρώτη εκτέλεση ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης. Ο Γιάννης Λογοθέτης συνεργάζεται με τον Σταύρο Κουγιουμτζή σε τέσσερα τραγούδια ως Κ.Αθανασίου, λόγω του συμβολαίου του με άλλη εταιρία. Με τον ίδιο στιχουργό συμβαίνει και το εξής αξιοπερίεργο: στον δίσκο ‘‘Συνοικισμός Α’’ με μουσική του Δήμου Μούτση συμμετέχει γράφοντας τους στίχους επτά τραγουδιών. Τα τέσσερα από αυτά υπογράφει με το όνομά του και τα τραγουδάει η Βίκυ Μοσχολιού, ενώ τα άλλα τρία, που τα λέει ο Αντώνης Καλογιάννης, τα υπογράφει ως Γ.Μιχαηλίδης. Το περίεργο είναι ότι στον δίσκο που εκδόθηκε 27(!) χρόνια αργότερα και περιελάμβανε την ηχογράφηση συναυλίας του συνθέτη στο Ηρώδειο, εξακολουθεί να αναφέρεται με το ίδιο ψευδώνυμο. Ο Μάνος Ελευθερίου και πάλι υπογράφει ένα τραγούδι του Σταύρου Κουγιουμτζή ως Μ.Ταξείδης, ψευδώνυμο που χρησιμοποίησε και στην επιμέλεια του βιβλίου με τους στίχους των τραγουδιών του Άκη Πάνου την οποία έκανε εργαζόμενος για τον εκδοτικό οίκο ‘‘Γνώση’’. Ο Άκος Δασκαλόπουλος υπογράφει επίσης τραγούδια του Σταύρου Κουγιουμτζή ως Μ.Κορφιάτης, ενώ το πρώτο του τραγούδι με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και τίτλο ‘‘Μέσα στα μαύρα σου μαλλιά’’ κυκλοφόρησε το 1962 με το όνομα Χριστοφέλλης ή Χριστοφίλης, δε θυμάμαι ακριβώς και δεν έχω πρόσβαση σήμερα να το εξακριβώσω. Ακόμα εμφανίζεται με ένα τραγούδι ως Μ.Αμαριώτης ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης σε ένα δίσκο του 1983 με μουσική του Θέμη Ανδρεάδη.

     

Μία ειδική περίπτωση αποτελεί ο Γιώργος Καλαμαριώτης. Το ψευδώνυμο αυτό ανήκει στον δημοσιογράφο Γιώργο Μπέρτσο, που μαζί με τους Γιώργο Ρωμαίο και Γιάννη Βούλτεψη ήταν αυτοί που αποκάλυψαν το 1963 μέσω των εφημερίδων τους την σκευωρία στην υπόθεση της δολοφονίας του Γρηγόρη Λαμπράκη. Υποθέτω πως ο λόγος που χρησιμοποίησε ψευδώνυμο είναι ότι δεν ήθελε να συνδυάσει την ιδιότητα του δημοσιογράφου και την σχετική με αυτή αναγνωρισιμότητα του ονόματός του με την ιδιότητα του στιχουργού. Στην περίπτωση του υπάρχει και ένα άλλο πολύ σπάνιο γεγονός· εκτός από τα πρώτα του μεμονωμένα τραγούδια που τραγούδησε η Μαρίζα Κωχ, σε όλους τους άλλους δίσκους που συμμετείχε ήταν ο αποκλειστικός στιχουργός, συνεργαζόμενος με τους συνθέτες Αργύρη Κουνάδη, Γιώργο Μητσάκη, Μίμη Πλέσσα και Γρηγόρη Σουρμαϊδη.

     

Ας αναφέρω εδώ δύο ακόμα ειδικές περιπτώσεις. Στην πρώτη η ηθοποιός Μαρία Αλιφέρη (ψευδώνυμο) χρησιμοποιεί πριν γίνει ευρύτερα γνωστή το πραγματικό της επώνυμο Αλυφεροπούλου σε τραγούδια με τον Κώστα Χατζή. Στην δεύτερη ο Χρύσανθος Μουζακίτης ντύνει μουσικά έμμετρη σάτιρα που δημοσιευόταν στην πρώτη σελίδα του ‘‘Ριζοσπάστη’’ με το ψευδώνυμο ‘‘Ο Παλιός’’, το οποίο δεν γνωρίζω σε ποιον ανήκει.

     

Πλησιάζοντας στις μέρες μας, οι περιπτώσεις λιγοστεύουν. Φαντάζομαι ότι η δημοσιότητα έλκει περισσότερο τους δημιουργούς και ‘‘δημιουργούς’’, κι έτσι δεν ξέρω να αναφέρω πολλές περιπτώσεις. Ο Άλκης Αλκαίος εμφανίζεται με αυτό το όνομα χωρίς να ξέρουμε το πραγματικό του, γνωρίζουμε όμως ότι πρόκειται για ψευδώνυμο. Ο Κώστας Χατζηδουλής χρησιμοποιεί το Κ.Ερνάνης, αν και ελάχιστα, ενώ δεν ξέρω αν κάποιο από τα Αλ.Αλεξάνδρου και Θεόδωρος Ποάλας, τα οποία ανήκουν στο ίδιο πρόσωπο, είναι το αληθινό ή είναι και τα δύο ψευδώνυμα. Επίσης γνωστή είναι και η περίπτωση του Λουδοβίκου των Ανωγείων.

     

Τελειώνοντας, θα ήθελα να αναφερθώ σε ένα φαινόμενο που νομίζω ότι αποτελεί σημείο των καιρών στο σημερινό τραγούδι, και δεν είναι άλλο από την εμφάνιση όχι μόνο στιχουργών, αλλά και συνθετών και τραγουδιστών μόνο με τα μικρά τους ονόματα (εζήλωσαν τάχα δόξαν Μελίνα ή Αλίκης, ή κάτι άλλο συμβαίνει που δεν πάει το μυαλό μου σ’ αυτό;). Περιπτώσεις όπως Φοίβος (η πιο γνωστή), Μαργαρίτα, Ναταλί, Άγγελος, Κοσμάς (αυτός μάλιστα στην αρχή εμφανιζόταν με πλήρη στοιχεία, αργότερα κατάργησε το επώνυμο) και άλλες που αυτή τη στιγμή μου διαφεύγουν, αποτελούν πια συχνό φαινόμενο στο τραγούδι.

     

Τέλος, οφείλω να επισημάνω ότι ο λόγος που με κινεί να γράφω για όλα αυτά είναι ο παραγκωνισμός των ονομάτων, αλλά κυρίως του ρόλου των δημιουργών στο τραγούδι. Μπείτε σ’ ένα κατάστημα δίσκων και δείτε τις νέες κυκλοφορίες. Σε ελάχιστους δίσκους θα συναντήσουμε στο οπισθόφυλλο και σχεδόν ποτέ στο εξώφυλλο ονόματα συνθετών και στιχουργών. Και ας μην αναφερθώ στο μοντέρνο σπορ συγγραφής τραγουδιστικών πονημάτων από τους ίδιους τους τραγουδιστές. Σημεία των καιρών; Όχι μόνον. Αλλά επ’ αυτού θα επανέλθω.

ΥΓ. Όταν το κείμενο αυτό είχε δοθεί για δημοσίευση, επικοινώνησα με τον ιστορικό του ελληνικού τραγουδιού Κώστα Μυλωνά, ο οποίος με πληροφόρησε ότι στον χώρο του ελαφρού τραγουδιού, τον οποίον κατέχει απείρως καλύτερα από μένα, ψευδώνυμα χρησιμοποίησαν ο κονφερασιέ Φίλων Αρίας (πραγματικό επώνυμο Αριστόπουλος), ο Πωλ Μενεστρέλ, ιδίως σε αποδόσεις στα ελληνικά των στίχων από ξένες επιτυχίες και ο Πωλ Νορ. Λόγω άγνοιας, όπως προανέφερα, δεν μπορώ να επεκταθώ.

 Bio:

Ο Σπύρος Κουρκουνάκης γράφει τραγούδια, είναι υπεύθυνος της σειράς ‘‘Έλληνες στιχουργοί’’ των εκδόσεων ‘‘Παπαϊωάννου’’ και επιμελητής από το 1996 μουσικών παραστάσεων του σχήματος ‘‘Τα ετερώνυμα έλκονται’’ με θέμα το έργο των στιχουργών του ελληνικού τραγουδιού (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, Νίκος Γκάτσος, Μάνος Ελευθερίου, Κώστας Βίρβος, Χαράλαμπος Βασιλειάδης, Μιχάλης Μπουρμπούλης κ.α.)

ΠΗΓΗ